CHARAKTERYSTYKA
OKRESÓW ROZWOJOWYCH DZIECKA
(Fragmenty skryptu “Psychologia rozwojowa
dziecka”)
Musimy wpierw zdefiniować kim jest dziecko. Bardzo uproszczoną definicję
zawiera zdanie:
Dziecko,
to człowiek nie gotowy, lecz będący jeszcze w rozwoju.
Przez słowo "rozwój" rozumiemy zmiany, jakie zachodzą w dziecku,
w jego całej strukturze fizycznej i duchowej. Dlatego nie możemy patrzeć na
dziecko jak na miniaturkę człowieka dorosłego, lecz należy patrzeć jak na
kogoś, kto się ustawicznie zmienia, kto nie jest jeszcze gotowym człowiekiem.
Nie można przypisać dziecku motywów osoby dorosłej, posądzając np. o "złe
serce", ponieważ dziecko jeszcze nie obmyśla swego zachowania ani nie przewiduje
konsekwencji danego postępku. Ono reaguje najczęściej w sposób bezmyślny. Ten
rozwój dziecka nie przebiega równomiernie, lecz ma charakter skokowy. W pewnych
okresach przebiega on w tempie przyśpieszonym, w innych jest zwolnione.
Niżej zamieszczona tabelka ukazuje w sposób umowny ten przebieg w
poszczególnych latach życia dziecka.
Okresy rozwojowe dziecka są ustalone według różnych wariantów. Prezentowany
tutaj podział został dokonany przez prof. Kreutz'a w oparciu na okresach
intensywnego i zwolnionego tempa rozwoju fizycznego. Rozwój psychiczny został
podzielony na sześć etapów:
1. 0 - 5
lat - wczesne dzieciństwo, intensywny rozwój
2. 5 - 7
lat - pierwszy zastój, zwolnione tempo rozwoju
3. 7 -
11 lat - późniejsze dzieciństwo, intensywny rozwój psychiczny
4. 11 -
14 lat - okres przedpubertalny, czyli przekory, drugi zastój, okres
przejściowy
5. 14 -
17 lat - okres pubertalny, intensywny rozwój
6. 17 -
21 lat - okres harmonizacji, zwolnione tempo rozwoju
Patrząc na ogólne cechy rozwoju psychicznego, dokonujemy podziału na okres
do 11 roku życia, w którym dokonuje się wykształcenie prymitywnych funkcji
psychicznych. Oraz na drugi okres, który przebiega pod wpływem budzącego się i
rozwijającego popędu płciowego. W tym okresie ma miejsce również wykształcenie
bogatego życia uczuciowego i związanych z nim funkcji intelektualnych.
Przy omawianiu poszczególnych okresów rozwojowych należy pamiętać o wielu zasadniczych
różnicach występujących pomiędzy chłopcami i dziewczynami
Wczesne dzieciństwo.
W pracy katechetycznej spotykamy się z dziećmi najwcześniej od 4 roku
życia.
Dzieci są jeszcze mało samodzielne i wymagają częstej pomocy ze strony osób
starszych przy prostych czynnościach jak np. ubieranie się, mycie. Dziecko może
znać już około 1000 słów, chociaż nie potrafi nimi się posługiwać. Takie
dziecko posiada bardzo krótkotrwałą koncentrację, o czym należy pamiętać
podczas organizowania dla niego zajęć w postaci gier i zabaw. Jest chwiejne
uczuciowo i wrażliwe na zmiany w otoczeniu. W wieku około pięciu lat wchodzi w
"wiek pytań"
Pierwszy zastój.
Okres ten jest nazywany inaczej wiekiem przedszkolnym.
Najważniejsze cechy to:
- egocentryzm; dziecko widzi siebie w centrum świata i interesuje się sobą
- animizm; ożywianie przedmiotów martwych, które czują, mówią, myślą
- świat realny i zmyślony jest bez rozgraniczenia; zmieszanie tego co
naturalne z cudownym, rozbudzona fantazja, dziecko zmyśla (bujna fantazja) a
nie kłamie.
- stawianie pytań; ciekawość świata i zjawisk
- uznawanie autorytetu; każdy dorosły jest wzorem do naśladowania, słowa,
gesty
- uczuciowość; jeszcze uboga, brak uczuć wyższych, trwałych, łatwowierne, lubi
akcje, nie znosi refleksji, należy ciągle utrzymywać jego uwagę.
Należy przemawiać do oczu dzieci a nie do ich uczuć. Pod koniec tego okresu
dzieci są kapryśne i uciążliwe dla otoczenia.
Późniejsze dzieciństwo.
Jest to młodszy wiek szkolny.
Główną cechą tego okresu jest:
- zwrot dziecka od egocentryzmu w kierunku świata,
który je otacza.
- zainteresowanie światem, dziecko pragnie go
poznawać.
- rozgraniczenie świat realnego i zmyślonego,
zanika animizm.
- duże zainteresowanie przygodami, szczególnie u
chłopców, którym imponuje silny bohater, rycerz (zainteresowanie historiami
biblijnymi takich bohaterów jak, Józef, Mojżesz, Gedeon, Samson, Goliat).
- zainteresowanie rzeczami konkretnymi (fakty) i
praktycznymi, lubi majsterkować, rozkręcać i hodować, chce wszystkiego
doświadczyć (okres realiów)
Myślenie dziecka w tym okresie cechuje artyficjalizm i finalizm,
tzn. że to co nas otacza jest czyimś dziełem, nie powstało przypadkowo i
istnieje dla określonego celu. Lecz dziecko jeszcze nie filozofuje, interesuje
się jedynie budową świata. Dziecko ma ogólnie dobre samopoczucie i równowagę
ducha. Chętnie słucha poleceń, lubi przymilać się.
Okres ten jest również nazwany "złotym okresem pamięci"
Okres przedpubertalny, drugi zastój.
Nazywany również okresem przekory. Dlatego też dziecko w tym okresie jest
trudne dla otoczenia. Zachodzą w nim duże przemiany.
- Na pierwszym miejscu zachodzą gruntowne zmiany fizjologiczne w organizmie
dziecka a na czoło wysuwa się dojrzewanie płciowe wywołane budzeniem się
pewnych gruczołów, dotąd zahamowanych. Gruczoły dokrewne wydzielają hormony,
które przedostają się do organizmu za pośrednictwem krwiobiegu. Możemy
zaobserwować wzmożoną działalność gruczołów płciowych i gruczołu tarczycy. Budzi
się instynkt seksualny dziecka, który wywiera ogromny wpływ na jego system
nerwowy.
- Dokonuje się gruntowna przebudowa psychiki dziecka, następuje zwrot od
obiektywizmu do subiektywizmu. Dziecka interesuje się głównie własnym wnętrzem,
samym sobą (odkrycie jaźni). Jest to czas samotności, refleksji i pisania
pamiętników. - Na skutek zachodzących przemian w sferze uczuciowej i
intelektualnej, dziecko przeżywa stany przykre dla siebie, ma złe samopoczucie,
rozdrażnienie, niepokój, zmienność nastrojów, osłabienie zdolności do wysiłku.
Nie czuje się sobą, ponieważ nie jest już dzieckiem i nie jest jeszcze
człowiekiem dorosłym. Ten stan prowadzi do częstych konfliktów z otoczeniem. Często
próbują stany uczuciowe maskować pozerstwem i arogancją. Można zauważyć dużą
niechęć do osób starszych, szczególnie do rodziców. Są szybkie do awantur,
zuchwalstwa i dzikości.
Inną cechą charakterystyczną dla tego okresu jest osłabienie zdolności
intelektualnych, co przejawia się brakiem szerszego zainteresowania,
obojętnością i nudą. Występuje też bardzo wyraźnie negatywny stosunek do
młodszych dzieci, na które patrzą z góry.
Charakterystyczny jest też stosunek do osób przeciwnej płci. Chłopcy i
dziewczęta unikają siebie nawzajem, nawet ignoruję siebie otwarcie. Jest to
szczególnego rodzaju zainteresowanie płcią przeciwną w tym wieku.
Okres pubertalny.
Jest to koniec okresu przekory. Główną cechą tego etapu rozwoju jest
rozpoczęcie właściwego funkcjonowania gruczołów płciowych, u dziewcząt jest to
pierwsza menstruacja, a u chłopców, pierwszy nocny wytrysk nasienia (polucja). Jest
to początek nowego okresu tzw. okresu dojrzewania, pokwitania lub dorastania.
Najbardziej widoczną cechą w tym okresie jest hegemonia życia uczuciowego. Dziecko
staje się nerwowe, łatwo się męczy i jest pobudliwe pod wpływem zmian
zachodzących w organizmie. Chciałoby ono uczynić coś dla szczęścia własnego i
innych, szuka nowych przyjaźni, zwierza się ze swoich myśli i uczuć. Jest
zdolne do poświęceń, jest solidarne.
Rozwijają się w tym czasie uczucia etyczne i estetyczne, budzi się uczucie
miłości do ojczyzny, przyrody, świata zwierzęcego (ekologia). Obdarza dużą dozą
uczucia swoje ideały, są to często nieosiągalni bohaterowie, gwiazdy filmu i
estrady.
W sferze uczuciowej pojawiają się stany skrajne, łatwo przechodzi od
miłości do nienawiści, od uwielbienia do pogardy. Rozbudzone życie uczuciowe
sprawia, że dziecko interesuje się same sobą, jest to znów okres egocentryzmu. Chce
samo kierować swoim życiem, dąży do samodzielności i niezależności, odrzuca
dotychczas uznawane autorytety. Chce postępować według własnych myśli i planów,
co prowadzi do postawy napuszoności i zarozumiałości. Jest bardzo krytyczne w
stosunku do otoczenia i istniejącego porządku. Zaczyna kształtować się
światopogląd, zainteresowanie problemem początku świata, istnienia Boga, sensu
życia i normami etycznymi.
Zauważamy poważne zmiany w rozwoju intelektualnym. Pojawia się
zainteresowanie takimi zagadnieniami jak, ojczyzna, sprawiedliwość, dobro,
piękno, prawda. Dzieci zaczynają miewać reformatorskie pomysły, chciałyby
pozmieniać wszystko w tym świecie, aby powstał lepszy świat.
W sferze fizycznej następuje rozbudzenie erotyzmu, oraz wzajemne
ustosunkowanie się do osób przeciwnej płci. W przeciwieństwie do poprzedniego
okresu, teraz występuje wzajemne przyciąganie jest to czas westchnień i
pierwszej miłości. Problemem tego okresu jest szukanie ujścia dla rozbudzonego
instynktu płciowego w samogwałcie, co może doprowadzić do wytworzenia złych
nawyków.
Czynnik sprzyjający wychowaniu, to skłonność do samowychowania. Występuje
duże zainteresowanie zagadnieniami kształcenia charakteru i woli.
Dziecko zaczyna poważnie myśleć o swojej przyszłości, układa plany i marzy.
Okres harmonizacji.
Jest to piękny czas, kiedy młody człowiek czuje w sobie falę energii,
zapału, entuzjazmu i odwagi. Spogląda trzeźwo na świat i swoją przyszłość. Tempo
rozwoju fizycznego zaczyna słabnąć, pod względem płciowym jest już dojrzały. Na
czoło wysuwa się życie intelektualne, dominuje rozsądek i rozum. Pojawia się
tendencja do harmonizacji, czyli równowagi.
Dziecko staje się prawie gotowym człowiekiem, którego dalszy rozwój
przebiega w zależności od drogi życia, jaką będzie podążać.
Henryk Hukisz
__________________________________________________
Powyższy tekst jest fragmentem skryptu, jaki
używany był na seminariach dla katechetów Kościoła Zielonoświątkowego w Polsce.
Służba Ketechetyczna przygotowywała w latach 80-tych i 90-tych ubiegłego wieku
katechetów do pracy w charakterze nauczycieli Szkółek Niedzielnych.
Dyrektorem tej służby była
Danuta Hukisz.
